اثرات داروی ریتالین Ritalin

بازدیدها: ۱۰۵۰

ریتالین دارویی است که به شکل قرص برای درمان کودکان بیش فعال استفاده می شود. آنچه ریتالین را نسبت به بقیه داروها متمایز می کند مصرف خودسرانه آن توسط افراد سالم است. استدلال مصرف کنندگان هم این است که ریتالین ضرر ندارد، اگر ضرر داشت پزشکان آن را برای کودکان تجویز نمی کردند.

کاربردهای درمانی ریتالین

متیل فنیدیت با نام تجاری ریتالین (Ritalin)  نام یک داروی محرک سیستم اعصاب مرکزی است. ریتالین از ۶۰ سال قبل برای درمان کودکان بیش فعال تجویز می گردد.

این دارو برای اولین بار در سال ۱۹۴۴ توسط شیمیدانی از شرکت سیبا (که امروزه نوارتیس نام دارد) ساخته شد. همسر این شیمیدان مبتلا به فشار خون پائین بود و برای اینکه بتواند بهتر به فعالیت بپردازد از این محصول استفاده می کرد. بنابراین وی این ماده را ریتالین نام نهاد که برگرفته از نام همسرش ریتا بود. سال ۱۹۵۷ شرکت سازنده ریتالین را برای درمان افسردگی شدید، خستگی مزمن و نارکولپسی (حملات خواب در طی روز) معرفی کرد.

از سال ۱۹۳۰ روانشناسانی که در حیطه روانشناسی کودک کار می کردند دریافته بودند که داروهای محرک می تواند تاثیرات مفیدی بر عملکرد درسی کودکان مشکل زا داشته باشد. سال ۱۹۶۱ ریتالین برای درمان کودکان مبتلا به بیش فعالی تائیده FDA را گرفت و بسرعت تبدیل به یکی از پرفروش ترین داروها شد. در حال حاضر ریتالین بیشترین دارویی است که برای کودکان بیش فعال – کم توجه تجویز می گردد. بطوریکه  سالانه در آمریکا برای ۶ میلیون نفر نسخه می شود که ۷۵ درصد آنها کودکان بیش فعال هستند.تجویز داروی ریتالین به کودکان بیش فعال به این منظور انجام می شود که راحت تر بتوانند درسهایشان را بخوانند و یاد بگیرند.

 اثر قرص ریتالین معمولا در عرض ۲۰ الی ۳۰ دقیقه بعد از مصرف شروع می شود. البته تنظیم دوز و تعیین مقدار مناسب برای کودک ممکن است به دو تا سه هفته زمان نیاز داشته باشد. معمولا مقدار تجویزی بین ۵ تا ۲۰ میلی گرم تنظیم می شود و اغلب مقدار دوز لازم برای یک کودک سه ساله با مقدار آن برای بزرگسالی که چندین برابر وی وزن دارد مشابه است! شاید علت این باشد که میزان داروی لازم بستگی به تعداد سلولهای فعال مغزی دارد و این تعداد در یک کودک و بزرگسال فرق چندانی با هم ندارد.

اگر کودک یا فرد بالغ به مقدار ۲۰ میلی گرمی دارو جواب ندهد، افزایش دوز معمولا موثر نیست و فقط عوارض دارو را بیشتر می کند. طول اثر ریتالین بین ۳ تا ۴ ساعت است و پس از آن دیگر دارو در خون قابل شناسایی نیست.

ریتالین یک داروی محرک است و همانند آمفتامین و کوکائین، میزان دوپامین را در مغز بالا می برد. دوپامین یکی از مواد پیام رسان بین سلولی در مغز است که نقش زیادی در تنظیم کردن رفتار بر عهده دارد. دوپامین هم همانند سایر پیام رسانهای شیمیایی توسط سلول فرستنده ی پیام تولید می شود تا به سلول گیرنده رسیده و آنرا تحریک کند. دوپامین اضافی که بین دو سلول باقی می ماند توسط گیرنده های خاصی بازجذب و حذف می شود. آمفتامین ها که بعنوان ماده مخدر اکستازی معروفند میزان تولید دوپامین را در مغز افزایش می دهند و لذا مغز را تحریک میکنند. ولی مکانیسم اثر ریتالین این است که جلوی بازجذب دوپامین را درون مغز می گیرد. احتمالا در کودکان مبتلا به بیش فعالی، گیرنده های بازجذب کننده دوپامین بیشتر از حد معمول است و لذا قبل از آنکه دوپامین تولید شده بتواند به هدف خود برسد، بازجذب می شود. این اتفاق باعث می شود که توانایی مغز برای تمرکز کردن در این کودکان کاهش یافته و با اندک سر و صدایی حواسشان پرت شود. بنابراین مصرف داروی ریتالین در افراد بیش فعال، جلوی بازجذب اضافی دوپامین را گرفته و سطح آنرا به حد نرمال می رساند. این کار به بهتر شدن تمرکز این کودکان کمک کرده و کنترل آنها را بر رفتارهای تکانشی افزایش می دهد.

 عوارض ریتالین

بررسی ها نشان داده است که مصرف ریتالین در مقادیر درمانی می تواند با عوارضی همراه باشد. مقادیر کم ریتالین باعث کاهش ضربان قلب و افزایش فشار خون می شود. ولی این تغییرات در حدی نیست که برای بیمار مشکل ساز شود.کاهش اشتها در کودکی که ریتالین مصرف کرده است شایع است. ولی با خارج شدن دارو از بدن (معمولا در عرض کمتر از ۴ ساعت) بی اشتهایی ناشی از آن هم رفع می شود. بسیاری از مادران نگران این هستند که مبادا مصرف ریتالین جلوی رشد فرزندشان را بگیرد و یا میزان وزن گیری او را کاهش دهد. ولی مطالعات زیادی در این مورد انجام گرفته است و چنین عارضه ای برای دارو نشان داده نشده است.

ریتالین دارویی محرک است و بنابراین می تواند باعث کم خوابی شود.

“ریباند” یا بازگشت علائم اصطلاحی است که برای شدت گرفتن علائم بیمار بدنبال از بین رفتن اثر دارو بکار می رود. ابتدا که کودک ریتالین را مصرف می کند، آرام شده و تمرکزش بهتر می شود ولی با از بین رفتن اثر دارو مجددا رفتارهای پرخاشگرانه شروع می شود. برگشت علائم بدنبال از بین رفتن اثر قرص نشانه ی نسبتا شایعی در کودکان بیش فعال است. حتی بعضی مادران احساس می کنند کودکشان عصر ها پر جنب و جوش تر از سابق هم شده است. ولی این برگشت علائم در حدی نیست که نیاز به قطع مصرف دارو شود. در کودکانی که اثر ریباند و برگشت علائم شدید باشد، انواع طولانی اثر ریتالین (دگزدرین) تجویز می گردد تا میزان برگشت علائم را کم کند.

مقادیر بیش از حد ریتالین (بالای ۲۰ میلیگرم) باعث می شود که کودک احساس سردرد، طپش قلب، لرزش بدن و عصبی شدن داشته باشد. در بالغین مصرف کننده ریتالین هم چنین عوارضی ایجاد می گردد. ولی تفاوت در این است که بالغین علی رغم این علائم احساس یوفوریا (سرخوشی) هم می کنند. یوفوریا در کودکان نادر است و لذا آنها مقادیر بالای دارو را تحمل نمی کنند. به همین دلیل در بالغین تمایل به مصرف بیش از حد مجاز(سوء مصرف) ریتالین خیلی بیشتر از کودکان دیده می شود و این یکی از عواملی است که ریتالین را جزو مواد با احتمال اعتیاد بالا قرار می دهد. یک مشخصه دیگر مواد معتاد کننده، خاصیت تولرانس آنهاست. تولرانس یعنی مقاومت پیدا کردن بدن که باعث می شود بیمار مقادیر بیشتر و بیشتری از یک ماده را مصرف کند تا همان تاثیر قبلی را احساس کند. طبق بررسی ها مصرف مقادیر درمانی ریتالین در محدوده ۵ الی ۲۰ میلی گرمی ایجاد تولرانس و اعتیاد نمی کند ولی مقادیر بالاتر چنین خاصیتی دارند. همچنین مقادر درمانی ریتالین در یک کودک اگر بطور ناگهانی قطع شود، حتی بعد از مصرف مداوم برای چند سال، علائم ترک مصرف ایجاد نمی کند. ولی افرادی که مقادیر بالای ریتالین را سوء مصرف می کنند با قطع آن دچار علائم ترک می شوند .

موارد منع مصرف ریتالین:

ریتالین در بعضی موارد ممنوعیت مصرف دارد و نباید تجویز گردد. این موارد عبارتند از:

• اضطراب شدید

• بی قراری و پرخاشگری شدید

• گلوکوم یا آب سیاه (بالا رفتن فشار داخل چشم)

• سابقه خانوادگی بیماری توره و تیک

• فشار خون بالا

• نارسائی قلبی

• پرکاری تیروئید

• آریتمی (ضربان قلب نامنظم)

• سکته قلبی اخیر

 سوء مصرف ریتالین

آنچه ریتالین را به دنیای رسانه ها آورد، استفاده های نابجایی است که از آن صورت گرفت. ریتالین جزو موادی طبقه بندی می شود که قابلیت سوء مصرف بالایی دارد. گزارشات اولیه در مورد سوء مصرف آن باعث شد که این دارو در سال ۱۹۶۸ از بازار دارویی کشور سوئد جمع آوری شود. بیش از ۹۰ درصد تولید جهانی ریتالین در آمریکا مصرف می شود. بررسی ها نشان داده است که در آمریکا نوجوانانی که برایشان ریتالین تجویز می شود ممکن است آنرا به همکلاسیهایشان بفروشند!

امروزه این مطلب ثابت شده است که مصرف ریتالین در کودکان بیش فعال میزان تمرکز آنها را بالا می برد. همچنین مصرف این دارو در بیماران مبتلا به اختلالات خواب، نظیر نارکولپسی، به آنها کمک می کند که راحت تر بیدار بمانند. این مساله موجب شده است که در نقاط مختلف جهان بعضی از دانشجویان به امید دست یابی به تاثیرات مشابه در افراد بیش فعال، ریتالین را خودسرانه مصرف کنند. آنها این دارو را در شبهای امتحانی مصرف می کنند تا راحت تر بتوانند بیدار بمانند و با تمرکز بیشتری درس بخوانند.

هرچند مفید بودن مصرف ریتالین در کودکان بیش فعال به اثبات رسیده است، ولی در مورد عوارض مصرف آن توسط افراد سالم به منظور افزایش توانمندی های ذهنی مطالعات کمی صورت گرفته است. در مطالعاتی که انجام شده است مشخص شده که مصرف ریتالین در یک فرد سالم توانایی های ذهنی او را در انجام کارهای جدید تا حدی افزایش می دهد ولی توانمندی های مرتبط با کارهای قبلی در او کاهش می یابد. یعنی مصرف ریتالین در افراد سالم هرچند ممکن است استعداد یادگیری فعلی را افزایش دهد ولی مجموع استعدادها و توانایی ها کاهش می یابد. همچنین این افراد دچار یک اعتماد به نفس کاذب می شوند و تصور می کنند توانائی هایشان افزایش پیدا کرده است در حالی که فقط در حد جزئی تمرکز آنها بهتر می شود. شاید این ذهنیت که ریتالین در افراد سالم می تواند توانمندی های ذهنی را بالا ببرد بیش از آنکه ناشی از اثرات واقعی دارو باشد، بعلت افزایش اعتماد به نفس فرد و بهتر شدن تصورش از توانایی های خویش باشد.

مصرف ریتالین برای کسب نمرات درسی بالاتر در حقیقت نوعی دوپینگ تحصیلی محسوب می شود. بعضی جوانان از ریتالین در پارتی های شبانه و جشنها استفاده می کنند تا به حالت سرخوشی برسند. همچنین با توجه به ارزانتر بودن و در دسترس تر بودن این ماده نسبت به سایر مواد غیرقانونی، تعدادی از افراد ریتالین را بعنوان یک ماده مخدر مصرف می کنند. آنهایی که ریتالین را بعنوان مخدر مصرف می کنند، برای آنکه تاثیرات محرک و آمفتامینی این قرص را افزایش دهند، آنرا پودر کرده و از طریق بینی استنشاق می کنند (تدخین یا اسنیف) و یا در آب حل کرده و درون رگ تزریق می کنند. وقتی ریتالین بصورت قرص مصرف شود بین ۳۰ دقیقه تا یکساعت طول می کشد تا تاثیر آن مشخص گردد. در موارد تدخین از راه بینی این زمان به ۵ الی ۱۰ دقیقه کاهش یافته و در تزریق وریدی به ۱۰ الی ۱۵ ثانیه می رسد. این کوتاه شدن زمان تاثیر یکی از فاکتورهای مهمی است که قابلیت اعتیاد آور بودن یک ماده را افزایش می دهد. در حقیقت خواص مقادیر کم و درمانی قرص ریتالین در کودکان بیش فعال با عوارض مصرف مقادیر بالا و غیرخوراکی آن در افراد سالم بسیار متفاوت است .

ریتالین و کوکائین مواد محرکی هستند که ساختار شیمیایی و عملکرد مشابهی دارند. همانطور که در بالا گفته شد، ریتالین هم همانند کوکائین میزان بازجذب دوپامین را در مغز کاهش می دهد. ریتالین وقتی بعنوان دارو برای بیش فعالی تجویز می گردد اعتیاد آور نیست ولی وقتی توسط افراد سالم مورد سوء مصرف قرار می گیرد اعتیاد آور می شود. مهمترین دلایل این تفاوت در زیر آمده است:

• تفاوت در ساختارهای مغزی: در مبتلایان به بیش فعالی میزان بازجذب دوپامین در مغز بالاتر از افراد سالم است و لذا میزان دوپامین برای تنظیم رفتارها کمتر از مقدار ضروری است. پایین بودن ماده تنظیم کننده ای مثل دوپامین در مغز افراد بیش فعال باعث می شود که بعضی چرخه های مهار کننده در مغز بخوبی کار نکنند و لذا کودک نتواند رفتارهایش را بخوبی کنترل کند. در این حالت مصرف ریتالین در این کودکان با کاهش میزان بازجذب، مقدار دوپامین را در مغز به حد نرمال رسانده و نقش تنظیم کننده رفتار دارد. ولی در افراد سالم میزان دوپامین در حد نرمال است و مصرف ریتالین با افزایش مقدار دوپامین مغز، آنرا از حد نرمال خارج می کند. بالا بودن بیش از حد دوپامین در مغز باعث می شود که فرد حالت برانگیختگی پیدا کند و با از بین رفتن اثر دارو، احساس افسردگی در وی ایجاد شود. بنابراین برای غلبه بر این افسردگی مجددا سراغ مصرف ریتالین برود.

• تفاوت در روش مصرف: ریتالین به شکل قرص است و جذب آن توسط دستگاه گوارش به آرامی و در عرض یک ساعت یا بیشتر است. بنابراین مقدار دوپامین را در مغز به آرامی بالا می برد و حالت سرخوشی ایجاد نمی کند. اما وقتی ریتالین از طریق بینی تدخین شود و یا درون رگ تزریق گردد، همانند کوکائین، بصورت ناگهانی باعث افزایش دوپامین در مغز می شود که این خاصیت هم خطرناک است و هم اعتیاد آور. این روش مصرف باعث ایجاد نوعی سرخوشی در مصرف کننده می شود که او را ترغیب به ادامه سوء مصرف میکند. سوءمصرف طولانی مدت ریتالین عوارضی مشابه آمفتامین (اکستازی) می دهد. اضطراب و بی خوابی از جمله این عوارض است. افرادی که مقادیر زیاد ریتالین را بصورت تزریقی مصرف می کنند دچار نوعی مسمومیت می شوند که مشابه شیزوفرنی حاد است. در این حالت بیمار نسبت به همه چیز بصورت بیمارگونه بدبین شده و دچار توهم و هذیان می گردد.

• تفاوت در میزان مصرف: ریتالین در موارد درمانی در مقادیر بین ۵ الی ۲۰ میلی گرم تجویز می شود و اگر این دوزها اثر نکرد دارو قطع می گردد. طبق مطالعات بالینی این مقادیر ایجاد تولرانس و وابستگی نمی کند. همچنین کودکان اغلب مقادیر بالاتر از ۲۰ میلی گرم را بعلت عوارض آن نمی توانند تحمل کنند. اما وقتی افراد سالم ریتالین را مورد سوء مصرف قرار می دهند، چون دوز های بالای آن احساس یوفوریا (سرخوشی) ایجاد می کند، مقدار مصرف را بالاتر از حد درمانی می برند. این مقادیر بالاتر حالت وابستگی و تولرانس ایجاد میکند. لذا بیمار مجبور می شود دوز مصرفی خود را بالاتر ببرد تا اثرات مشابه قبل ایجاد شود. تولرانس یک مشخصه بارز مواد مخدر است و موادی که تولرانس بیشتری بدهند قابلیت اعتیاد بالاتری دارند. همچنین مصرف مزمن مقادیر بالای ریتالین وابستگی بدنی و روانی هم ایجاد می کند. در وابستگی بدنی، قطع مصرف دارو باعث بروز علائم ترک مثل خستگی بیش از حد و افسردگی شدید می شود. بیمارانی که وابستگی روانی به ریتالین پیدا می کنند هم در مواقعی که دارو در دسترسشان نباشد دچار حملات پانیک (اضطراب شدید) می شوند. دو خاصیت تولرانس و وابستگی از مشخصات اصلی مواد اعتیاد آور است.

متاسفانه سوء مصرف ریتالین در بین بعضی نوجوانان و جوانان رایج شده است. علت این مساله این است که اولا این دارو نسبتا ارزان و در دسترس است (به نسبت مواد مخدر خیابانی)، و همچنین دارو بودن آن این تصور اشتباه را برای مصرف کننده ایجاد می کند که بی ضرر است. در صورتی که ریتالین اگر بصورت نامناسب مصرف شود (مصرف سرخود و در مقادیر بالا) و یا روش مصرف آن تغییر کند (تزریق شده یا تدخین گردد) همانند کوکائین می تواند معتاد کننده و مضر شود. همچنین بالا رفتن غیر ضروری دوپامین در مغز افراد سالم بدنبال مصرف این دارو باعث می شود که مغز نسبت به مکانیسم های طبیعی پاداش؛ نظیر غذا، عشق  و ارتباطات اجتماعی؛ غیرحساس گردد و لذا فرد را افسرده کند.

بررسی ها نشان داده است که کودکان بیش فعالی که درمان نمی شوند در آینده چهار برابر بیشتر از همسالان خود در خطر سوء مصرف مواد هستند. از طرف دیگر کودکان عادی که به اشتباه تشخیص بیش فعالی روی آنها گذاشته شده و تحت مصرف مزمن ریتالین قرار می گیرند، بیشتر از سایر افراد شانس ابتلا به افسردگی را در آینده دارند. بنابراین باید توجه گردد که ریتالین در کودکان بیش فعال لازم است و به آنها کمک می کند. ولی در افراد سالم و بدون تجویز پزشک نباید ریتالین مصرف گردد چون می تواند عارضه ایجاد کند.